Türkiye Cumhuriyeti'nin Temeli Kültürdür...

Gazi Mustafa Kemal ATATÃœRK
Yurttan Seslerin Fedakar İşçileri,
Bugün Öyle Bir Kale Yapmakla
Meşguldürler ki; Tamamlanınca
Değme Toplar Onu Yıkamaz ...
Muzaffer SARISÖZEN

En Son Eklenenler
Site Hakkında Açıklama
Makamsal Diziler
Konu ve Tür Ayrımı
Teşekkürü Hak Edenler
Kaynakça

 
    Makamsal Diziler
      "MAKAM" denilince genel olarak; "Belli köklerin oluÅŸturduÄŸu dizi içinde "BaÅŸlangıç Sesi", "Güçlüsü", "Geçici Durak" ve "Durak" seslerinin önemini belirterek, bir kurala dayalı olarak yapılan gezinmeyle oluÅŸan ezgi kalıbı." ÅŸeklinde bir tanım ile karşılaşırız.
      Bu alanda bir sınıflama yapmanın çok yararlı ve kullanışlı olacağı düşüncesinden hareketle  "MAKAMSAL DÄ°ZÄ°" kavramını referans alarak bir sınıflama yapılmaya çalışılmıştır. 
      Türkünün, Makamsal Dizisine karar verirken; "BaÅŸlangıç Sesi", Ä°nici - Çıkıcı", "Güçlü Sesi", "Geçici Durakları", "Durakları", "Ses GeniÅŸliÄŸi"...vs. bakmaksızın, sadece eserin "Karar Sesi" ve aldığı "Arızalar" ( bemol - diyez ) göz önüne alınarak sınıflandırma yapılmaya çalışılmıştır. Biri birinin "Åžadd'i " olan ( taşıması - göçürmesi - transpozesi ) türkülerde eÄŸer Åžadd Makam'ın ismi mevcut ise kullanılmış, mevcut deÄŸil ise Ana Makamsal Dizi ismi ile sınıflandırılmıştır. 
      Şüphesiz ki en doÄŸru yol bu olmayabilir. Birçok kiÅŸi tarafından da eleÅŸtirilebilir ve bu eleÅŸtirilerde ciddi haklılık payları da muhakkak olacaktır. Bunu peÅŸin peÅŸin kabul ederek bu yol tercih edilmiÅŸtir.. 
      Bu çalışmada, Kırık Havalar (Sözlü Türküler) ve Oyun Havaları için bu yöntemin tek istisnası UÅŸÅŸak ve Hüseyni dizileridir. Zira UÅŸÅŸak ve Hüseyni dizileri için bu yönteme göre tek bir dizi ismi kullanılması gerekirken ayrı ayrı sınıflandırılmışlardır. Bu bir zorunluluktan ziyade tercihtir.
      Uzun Havalar için ise ayrı bir yöntem izlenmek zorunda kalınmıştır. Kırık Havalar'ın (Sözlü Türküler) söz bölümü dikkate alınarak; "En Pes Ses", "En Tiz Ses"  ve "Ses GeniÅŸliÄŸi" gibi sınıflandırmalar yapıldığı için izlenen yöntem büyük oranda amaca hizmet etmiÅŸtir. Ancak Uzun Havalar bölümünde, "Ses GeniÅŸliÄŸi" çalışmasını, büyük bir bölümünün notasının yazılmadığı ve biraz da yorumcuya baÄŸlı olup netlik olmadığı için yetersiz kaldığı görülmüştür. Bu yüzden de Uzun Havalar bölümünde arama yapan kiÅŸi açısından daha kolay ve kullanışlı olması amacıyla "Ses GeniÅŸliÄŸi" dikkate alınarak, Hüseyni dizisindeki türküler, Hüseyni'nin yanı sıra "Gerdaniye", "Muhayyer" ... vb. gibi ayrımlara da gidilmiÅŸtir. Yani Uzun Havalar bölümü; "Ses GeniÅŸliÄŸi" ve "Güçlü Sesi" dikkate alınarak sınıflandırılmaya çalışılmıştır. 
      Bu durum kendi içinde bir çeliÅŸki gibi görünse de kullanıcı tarafından bakılınca, "Ses GeniÅŸiliÄŸi" açısından da kolay arama yaparak, hayli faydalı olacağı düşünüldüğünden dolayı, oluÅŸan bu çeliÅŸkili durum göz ardı edilmiÅŸtir. Ä°leriki dönemlerde tüm Uzun Havalar'ın notaları yazıldığında ses aralığı çalışması yapılarak bu çeliÅŸki de ortadan kaldırılabilinecektir. Ancak henüz bu notalara sahip deÄŸiliz.

     Makamsal Dizi sınıflandırılmasında kullanılan diziler ve Åžadd'leri aÅŸağıdaki gibi uygulanmıştır.

* ACEM AŞİRAN ( Karar Sesi Fa ) : Çargah dizisinin Fa sesine Åžedd'idir. 

* ACEMKÃœRDÄ° ( Karar Sesi  La ) : Kürdi'den ayıran temel özelliÄŸi naturel Mi sesinin yanı sıra geçici olarak da ""Mi Bemol"" sesi de almasıdır. Dizinin güçlüsü "Fa" sesidir. "

* ARAZBAR  La üzeri UÅŸÅŸak dizisine baÄŸlanan Do üzeri Çargan Dizisi ve Re üzeri UÅŸÅŸak Dizisini aynı anda bulunduran dizidir.."

* AÅžKEFZA ( Karar Sesi Mi ) :  Kürdi dizisinin Mi ( Hüseyni AÅŸiran ) sesine Åžedd'idir. 

* BASÄ°T SUZÄ°NAK ( Karar Sesi Sol ) 

* BAYATI ŞİRAZ ( Karar Sesi Do ) :   Buselik dizisinin Do üzerine transpozesi olan Bayati Åžiraz dizisi, Klasik Türk MüziÄŸi'nde pek kullanılmamakla birlikte türkülerde ve Azerbaycan musikisinde sıkca karşımıza çıkmaktadır. Bizim makamlarımızda bir isim karşılığı bulunamadığından bu çalışmada isim Azerbaycan musikisinden kullanılmıştır.

* BUSELÄ°K ( Karar Sesi La )  Åžedd'leri ;

          . Nihavent          : Karar Sesi ( Sol )  
          . Buselik            : Karar Sesi ( La )
          . Sultaniyegah    : Karar Sesi ( Re )
          . Ferahfeza        : Karar Sesi ( Re ) + Güçlüsü Fa.
          . Ruhnevaz        : Karar Sesi ( Mi )
          . Bayatı Åžiraz     : Karar Sesi ( Do ) 

* ÇARGAH ( Karar Sesi Do ) : Halk MüziÄŸindeki karşılığı "MÃœSTEZAT AYAÄžI' dır."  Åžedd'leri ;

         .  Ã‡argah         :  ( Karar Sesi Do )
         .  Mahur          :  ( Karar Sesi Sol )
         .  AcemaÅŸiran   :  ( Karar Sesi Fa )

      Ayrıca Sol kararlı Çargah olan Mahur dizisine; Elazığ , Åžanlıurfa... gibi yörelerde özel olarak "BEŞİRÄ° AYAÄžI " da denilmektedir."

* ESKİ ÇARGAH ( Do Kararlı Bir Dizidir ) : Hicazkar dizisinin Do perdesi üzerine transpozesidir. Bu dizinin hali hazırda kullanılan bir karşılığını bulamadığımızdan dolayı "Eski Çargah" ismini kullanmayı yeğledik. Zira Arel'in batı müziğine entegre etmek amaçlı çalışmalarından önce kullanılan Çargah dizisi zaten ""Re Bemol"" sesi almaktaydı. Azerbaycan yöresinde halen "Çargah" denildiği zaman algılanan dizi de zaten bizim "Eski Çargah" dediğimiz dizidir.

* EVİÇ  ( Karar sesi # Fa ) : Halk MüziÄŸindeki karşılığı "MÄ°SKET AYAÄžI ' dır."

      . Eviç         : Karar Sesi ( # Fa )
      . Irak         : Karar Sesi ( # Fa )
      . Ferahnak : Karar Sesi ( # Fa ) ( Ferahnak dizisinde Si sesi bir koma bemol yerine naturel kullanılır )
      . Segah     : Karar Sesi ( Si ) 

      Eviç ve Irak Makamları seyir farkı ile ayrılır.  Eviç Makamı seyir olarak dik sesler baÅŸlayarak pese gelirken, Irak Makamı pes seslerden baÅŸlayıp dik seslere gider ve tekrar pes seslere gelerek karar verir.. Ancak bu çalışmada "MAKAM" yerine "DÄ°ZÄ°" kavramı kullanıldığı için eserin seyri dikkate alınmayarak, bu tür eserler ""EVİÇ DÄ°ZÄ°SÄ°"" olarak isimlendirildi. 

* FERAHNÃœMA ( Karar sesi Re ) : Kürdi Dizisi'nin Re ( Yegah ) sesine Åžedd'idir. 

* GÃœLÄ°ZAR ( Karar Sesi  La )

     . KarciÄŸar    : Karar Sesi ( La )
     . Gülizar      : Karar Sesi ( La ) KarciÄŸar Dizisine ek olarak,  Mi Bemol ve  Mi Naturel Sesi birlikte görülür.
     . Nevruz      : Karar sesi ( La ) KarciÄŸar dizisinden Mi Bemol sesinin 2 koma olması ile ayrılır.

* HÄ°CAZ ( Karar Sesi La ) : Halk MüziÄŸindeki karşılığ "GARÄ°P AYAÄžI ' dır."  Hicaz Makamlı eserlere, Elazığ Yöresinde "Åžirvan"  ve /  veya "VarsaÄŸ" da denilir.

     . Hicaz          : ( Güçlüsü Re )
     . Uzzal          : ( Güçlüsü Mi ) 
     . Humayun    : ( Güçlüsü Re +  Fa sesi natureldir )

     Bir çok yazılı kaynakta, Hicaz Dizisine ek olarak  ( # Sol ) arızası da alan "Zirgüleli Hicaz" dizisi de  "Hicaz Ailesi" içerisinde gösterilmektedir. Ancak bu çalışmada Zirgüleli Hicaz dizisi,  "Hicazkar Ailesi ""  içerisinde deÄŸerlendirilmiÅŸtir. " 

* HÄ°CAZKAR ( Karar Sesi Sol ) : Bazı kaynaklarda Halk MüziÄŸindeki karşılığının "KARA SEVDA AYAÄžI " olduÄŸu söylenmektedir." Åžeddleri ;
                                      
          . Hicazkar         : Karar Sesi  ( Sol )   
          . Araban           : Karar Sesi  ( Sol )
          . Zirgüleli Hicaz  : Karar Sesi  ( La ) 
          . Åžedaraban      : Karar Sesi  ( Re ) 
          . Suzidil            : Karar Sesi  ( Mi )
          . Evcara            : Karar Sesi  ( # Fa  ) 
          . Eski Çargah     : Karar Sesi ( Do )

* HÄ°SARBUSELÄ°K ( Karar Sesi La ) : Buselik Dizisinde , Hisar ( # Re  ) ile  Dik seslerde Zirgüle sesi ( # Sol  ) sesi alan "La" kararlı bir dizidir.

HÃœSEYNÄ° AŞİRAN ( Karar Sesi Mi ) : Hüseyni dizisinin "" Mi "" perdesine Åžedd'idir. 

* HÃœZZAM ( Karar Sesi Si )

* KARCÄ°ÄžAR ( Karar Sesi  La ) : KarciÄŸar dizisinin halk müziÄŸindeki karşılığı; tizdeki Si Bemol 4 koma ise "TATYAN KEREM AYAÄžI", tizdeki Si Bemol 2 koma ise "ENGÄ°N KEREM AYAÄžI ' dır."

           . KarciÄŸar    : Karar Sesi ( La )
           . KarciÄŸar AÅŸiran : Karar sesi ( Mi )
           . Gülizar      : Karar Sesi ( La ) KarciÄŸar Dizisine ek olarak,  Mi Bemol ve  Mi Naturel Sesi birlikte görülür.
           . Nevruz      : Karar sesi ( La ) KarciÄŸar dizisinden Mi Bemol sesinin 2 koma olması ile ayrılır.

* KARCÄ°ÄžAR ZEMZEME ( Karar Sesi La ) : KarciÄŸar Dizisinin Si Bemol kullandığı dizi. 

* KÃœRDÄ° ( Karar Sesi La ) : Halk MüziÄŸindeki karşılığı "BOZLAK AYAÄžI'dır."  Åžeddleri ;

        . Kürdilihicazkar  : Karar Sesi  ( Sol )   
        . Kürdi               : Karar Sesi  ( La  )   
        . AÅŸkefza           : Karar Sesi  ( Mi  )
        . Ferahnüma      : Karar Sesi  ( Re  )   

     Bozlak Ayağı, oldukça farklı dizileri aynı anda kullanan bir ayaktır. 
     Genel olarak Kürdi Dizisi'nin seslerini kulansa da, UÅŸÅŸak - Hüseyni, KarciÄŸar, Saba, 
Hicaz ....vs. dizilerinin seslerini de kullanabilmektedir. Hatta bazı Türkülerde, bu dizilerin bir   
kaçını bir arada kullanabilmektedir. 
     Bozlak, sadece bir Ayak deÄŸil aynı zamanda bir Tavır ve de aynı zamanda Orta Anadolu ve Torosların bir bölümünün de uzun havalarının genel adıdır. 
     Bozlak konusunda daha geniÅŸ açıklama için " Folklorik Terimler " bölümü içerisinde
"Bozlak" baÅŸlığına bakılabilir. 

* KÜRDİ ( Si Alterasyonlu ) : ( Karar Sesi La ) Kürdi Dizisinin geçici olarak naturel Si sesi aldığı dizi.
               Alterasyon ( Alliteration) : Makamın her hangi bir sesinin geçiçi olarak deÄŸiÅŸmesi.

* KÜRDİLİHİCAZKAR ( Karar Sesi Sol ) : Kürdi Dizisinin "Sol" perdeisne Şedd'idir.

* MAHUR ( Karar Sesi Sol ) : Çargah dizisinin Sol ( Rast)  sesine Åžedd'idir.

         . Rast    : Si bemol ile Fa diyez sesinin komalı kullanıldığı sol kararlı dizi.
         . Mahur : Si sesi ile Fa diyez sesinin komasız kullanıldığı sol kararlı dizi.  
                                                           
* MUHALÄ°F ( Karar Sesi Si )

         . Segah   : Mi sesinin 2 koma ve / veya naturel kullanıldığı Si kararlı dizi. 
         . Hüzzam : Mi sesinin tam Bemol, Fa sesinin Diyez kullanıldığı Si kararlı dizi.

     Elazığ, Urfa, Diyarbakır Yörelerinde; Segah ve Hüzzam dizilerinin birlikte kullanıldığı ( Segah + Hüzzam ) dizi "MUHALÄ°F" olarak isimlendirilmektedir. Bu özellikteki Türküler için Klasik Türk MüziÄŸi'nde karşılık gelen bir makam ismi bulamadığımız için "MUHALÄ°F" ismini kullandık.

* MUHAYYERKÃœRDÄ° ( Karar Sesi  La )

* NEVESER ( Karar Sesi Sol )

* NEVRUZ ( Karar Sesi La )

* NÄ°HAVENT ( Karar Sesi Sol ) : Dizi olarak Buselik dizisinin Sol perdesine Åžedd'idir.

* NİKRİZ ( Karar Sesi Sol ) : Halk Müziğindeki karşılığ "YANIK KEREM ( YÖRÜK ) AYAĞI ' dır."

* NÄ°ÅžABUR ( Karar Sesi Si ) : NiÅŸabur ve NiÅŸabürek dizileri, isim benzerliÄŸinden dolayı sık sık karıştırılan dizilerdir. 

        NiÅŸabur    : Si kararlı bir dizidir.
        NiÅŸabürek : La kararlı bir dizidir. Rast dizisinin La perdesi üzerine Åžedd'idir.

* PENÇGAH ( Karar Sesi Sol ) : Do sesi üzerine transpoze edilirse, Fa # sesi alan bir Çargah dizisi elde edilir.

* RAST ( Karar Sesi Sol ) : Halk müziğindeki karşılığ "YAHYALI KEREM AYAĞI ' dır."

       . Rast    : Si bemol ile Fa diyez sesinin komalı kullanıldığı sol kararlı dizi.
       . Mahur : Si sesi ile Fa diyez sesinin komasız kullanıldığı sol kararlı dizi.

* SABA ( Karar Sesi La ) : Halk MüziÄŸindeki karşılığ "DERBEDER / KALENDERÄ°  AYAÄžI ' dır."

* SABA ZEMZEME ( Karar Sesi La )  Saba Dizisindeki Si sesinin tam Bemol kullanıldığı dizi. 

* SEGAH ( Karar Sesi Si ) 

        . Segah      : Mi sesinin 2 koma bemol ve / veya naturel kullanıldığı dizidir...
        . Hüzzam    : Segah dizisinde Mi sesinin 4 koma bemol kullanıldığı dizidir...

      Elazığ, Urfa, Diyarbakır Yörelerinde; Segah ve Hüzzam Dizilerinin birlikte kullanıldığı (Segah + Hüzzam) dizi "MUHALÄ°F" olarak isimlendirilmektedir.

* SULTANÄ°YEGAH ( Karar Sesi Re ) : Buselik Dizisinin "Re" perdesine Åžedd'idir.

* ÅžEDARABAN ( Karar Sesi Re ) : Hicazkar Dizisinin "Re" perdesi üzerine Åžedd'idir. 

* UŞŞAK - HÃœSEYNÄ° AÄ°LESÄ° ( Karar Sesi La ) : Halk MüziÄŸindeki karşılığ "KEREM AYAÄžI" veya "HÃœSEYNÄ° AYAÄžI 'dır." Ancak Kerem Ayağı'nın da farklı dizi ve seyir izleyen ve de farklı isimlendirilen çeÅŸitleri vardır. ( Kerem ( La ), Engin Kerem ( La ), Tatyan Kerem ( La ), Yahyalı Kerem ( Sol ),  Yanık Kerem ( Sol ), Kesik Kerem ( Mi ) ... vs. )"

        . UÅŸÅŸak               : ( Güçlüsü Re )
        . Hüseyni            : ( Güçlüsü Mi )
        . Gerdaniye         : ( Güçlüsü Sol )  
        . Neva                : ( Güçlüsü Re + # Fa )
        . Bayati               : UÅŸÅŸak dizisinin "Re" sesiyle baÅŸladığı eserler.
        . Tahir                : UÅŸÅŸak dizisinin tiz "La" sesiyle baÅŸladığı eserler. + Re üzeri Rast vardır.
        . Muhayyer          : Hüseyni dizisinin tiz "Do" sesiyle baÅŸladığı eserler. + Mi üzeri Hüseyni vardır.
        . Hüseyni aÅŸiran   : ( Hüseyni dizisinin "Mi" perdesi üzerine Åžedd'idir )

* ZAVÄ°L ( Karar Sesi Sol ) : Rast arızaları ( Si Bemol 2 koma ) ile seyreden, karara doÄŸru giderken Nikriz arızaları (Do diyez + Si Bemol) alan sol  kararlı dizidir.  RAST + NÄ°KRÄ°Z diye de düşünülebilir.

* ZİRGÜLELİ HİCAZ ( La ) : Hicazkar Dizisinin "La" perdesi üzerine Şedd'idir. Bazı kaynaklarda Hicaz ailesi içerisinde de gösterilmektedir. Ancak bu çalışmada Hicazkar Ailesi içerinde kullanılmıştır.