"MAKAM" denilince genel olarak; "Belli köklerin oluşturduğu dizi içinde "Başlangıç Sesi", "Güçlüsü", "Geçici Durak" ve "Durak" seslerinin önemini belirterek, bir kurala dayalı olarak yapılan gezinmeyle oluşan ezgi kalıbı." şeklinde bir tanım ile karşılaşırız.
Bu alanda bir sınıflama yapmanın çok yararlı ve kullanışlı olacağı düşüncesinden hareketle "MAKAMSAL DİZİ" kavramını referans alarak bir sınıflama yapılmaya çalışılmıştır.
Türkünün, Makamsal Dizisine karar verirken; "Başlangıç Sesi", İnici - Çıkıcı", "Güçlü Sesi", "Geçici Durakları", "Durakları", "Ses Genişliği"...vs. bakmaksızın, sadece eserin "Karar Sesi" ve aldığı "Arızalar" ( bemol - diyez ) göz önüne alınarak sınıflandırma yapılmaya çalışılmıştır. Biri birinin "Şadd'i " olan ( taşıması - göçürmesi - transpozesi ) türkülerde eğer Şadd Makam'ın ismi mevcut ise kullanılmış, mevcut değil ise Ana Makamsal Dizi ismi ile sınıflandırılmıştır.
Şüphesiz ki en doğru yol bu olmayabilir. Birçok kişi tarafından da eleştirilebilir ve bu eleştirilerde ciddi haklılık payları da muhakkak olacaktır. Bunu peşin peşin kabul ederek bu yol tercih edilmiştir..
Bu çalışmada, Kırık Havalar (Sözlü Türküler) ve Oyun Havaları için bu yöntemin tek istisnası Uşşak ve Hüseyni dizileridir. Zira Uşşak ve Hüseyni dizileri için bu yönteme göre tek bir dizi ismi kullanılması gerekirken ayrı ayrı sınıflandırılmışlardır. Bu bir zorunluluktan ziyade tercihtir.
Uzun Havalar için ise ayrı bir yöntem izlenmek zorunda kalınmıştır. Kırık Havalar'ın (Sözlü Türküler) söz bölümü dikkate alınarak; "En Pes Ses", "En Tiz Ses" ve "Ses Genişliği" gibi sınıflandırmalar yapıldığı için izlenen yöntem büyük oranda amaca hizmet etmiştir. Ancak Uzun Havalar bölümünde, "Ses Genişliği" çalışmasını, büyük bir bölümünün notasının yazılmadığı ve biraz da yorumcuya bağlı olup netlik olmadığı için yetersiz kaldığı görülmüştür. Bu yüzden de Uzun Havalar bölümünde arama yapan kişi açısından daha kolay ve kullanışlı olması amacıyla "Ses Genişliği" dikkate alınarak, Hüseyni dizisindeki türküler, Hüseyni'nin yanı sıra "Gerdaniye", "Muhayyer" ... vb. gibi ayrımlara da gidilmiştir. Yani Uzun Havalar bölümü; "Ses Genişliği" ve "Güçlü Sesi" dikkate alınarak sınıflandırılmaya çalışılmıştır.
Bu durum kendi içinde bir çelişki gibi görünse de kullanıcı tarafından bakılınca, "Ses Genişiliği" açısından da kolay arama yaparak, hayli faydalı olacağı düşünüldüğünden dolayı, oluşan bu çelişkili durum göz ardı edilmiştir. İleriki dönemlerde tüm Uzun Havalar'ın notaları yazıldığında ses aralığı çalışması yapılarak bu çelişki de ortadan kaldırılabilinecektir. Ancak henüz bu notalara sahip değiliz.
Makamsal Dizi sınıflandırılmasında kullanılan diziler ve Şadd'leri aşağıdaki gibi uygulanmıştır.
* ACEM AŞİRAN ( Karar Sesi Fa ) : Çargah dizisinin Fa sesine Şedd'idir.
* ACEMKÜRDİ ( Karar Sesi La ) : Kürdi'den ayıran temel özelliği naturel Mi sesinin yanı sıra geçici olarak da ""Mi Bemol"" sesi de almasıdır. Dizinin güçlüsü "Fa" sesidir. "
* ARAZBAR La üzeri Uşşak dizisine bağlanan Do üzeri Çargan Dizisi ve Re üzeri Uşşak Dizisini aynı anda bulunduran dizidir.."
* AŞKEFZA ( Karar Sesi Mi ) : Kürdi dizisinin Mi ( Hüseyni Aşiran ) sesine Şedd'idir.
* BASÄ°T SUZÄ°NAK ( Karar Sesi Sol )
* BAYATI ŞİRAZ ( Karar Sesi Do ) : Buselik dizisinin Do üzerine transpozesi olan Bayati Şiraz dizisi, Klasik Türk Müziği'nde pek kullanılmamakla birlikte türkülerde ve Azerbaycan musikisinde sıkca karşımıza çıkmaktadır. Bizim makamlarımızda bir isim karşılığı bulunamadığından bu çalışmada isim Azerbaycan musikisinden kullanılmıştır.
* BUSELÄ°K ( Karar Sesi La ) Åžedd'leri ;
. Nihavent : Karar Sesi ( Sol )
. Buselik : Karar Sesi ( La )
. Sultaniyegah : Karar Sesi ( Re )
. Ferahfeza : Karar Sesi ( Re ) + Güçlüsü Fa.
. Ruhnevaz : Karar Sesi ( Mi )
. Bayatı Şiraz : Karar Sesi ( Do )
* ÇARGAH ( Karar Sesi Do ) : Halk Müziğindeki karşılığı "MÜSTEZAT AYAĞI' dır." Şedd'leri ;
. Çargah : ( Karar Sesi Do )
. Mahur : ( Karar Sesi Sol )
. AcemaÅŸiran : ( Karar Sesi Fa )
Ayrıca Sol kararlı Çargah olan Mahur dizisine; Elazığ , Şanlıurfa... gibi yörelerde özel olarak "BEŞİRİ AYAĞI " da denilmektedir."
* ESKİ ÇARGAH ( Do Kararlı Bir Dizidir ) : Hicazkar dizisinin Do perdesi üzerine transpozesidir. Bu dizinin hali hazırda kullanılan bir karşılığını bulamadığımızdan dolayı "Eski Çargah" ismini kullanmayı yeğledik. Zira Arel'in batı müziğine entegre etmek amaçlı çalışmalarından önce kullanılan Çargah dizisi zaten ""Re Bemol"" sesi almaktaydı. Azerbaycan yöresinde halen "Çargah" denildiği zaman algılanan dizi de zaten bizim "Eski Çargah" dediğimiz dizidir.
* EVİÇ ( Karar sesi # Fa ) : Halk Müziğindeki karşılığı "MİSKET AYAĞI ' dır."
. Eviç : Karar Sesi ( # Fa )
. Irak : Karar Sesi ( # Fa )
. Ferahnak : Karar Sesi ( # Fa ) ( Ferahnak dizisinde Si sesi bir koma bemol yerine naturel kullanılır )
. Segah : Karar Sesi ( Si )
Eviç ve Irak Makamları seyir farkı ile ayrılır. Eviç Makamı seyir olarak dik sesler başlayarak pese gelirken, Irak Makamı pes seslerden başlayıp dik seslere gider ve tekrar pes seslere gelerek karar verir.. Ancak bu çalışmada "MAKAM" yerine "DİZİ" kavramı kullanıldığı için eserin seyri dikkate alınmayarak, bu tür eserler ""EVİÇ DİZİSİ"" olarak isimlendirildi.
* FERAHNÜMA ( Karar sesi Re ) : Kürdi Dizisi'nin Re ( Yegah ) sesine Şedd'idir.
* GÃœLÄ°ZAR ( Karar Sesi La )
. KarciÄŸar : Karar Sesi ( La )
. Gülizar : Karar Sesi ( La ) Karciğar Dizisine ek olarak, Mi Bemol ve Mi Naturel Sesi birlikte görülür.
. Nevruz : Karar sesi ( La ) Karciğar dizisinden Mi Bemol sesinin 2 koma olması ile ayrılır.
* HİCAZ ( Karar Sesi La ) : Halk Müziğindeki karşılığ "GARİP AYAĞI ' dır." Hicaz Makamlı eserlere, Elazığ Yöresinde "Şirvan" ve / veya "Varsağ" da denilir.
. Hicaz : ( Güçlüsü Re )
. Uzzal : ( Güçlüsü Mi )
. Humayun : ( Güçlüsü Re + Fa sesi natureldir )
Bir çok yazılı kaynakta, Hicaz Dizisine ek olarak ( # Sol ) arızası da alan "Zirgüleli Hicaz" dizisi de "Hicaz Ailesi" içerisinde gösterilmektedir. Ancak bu çalışmada Zirgüleli Hicaz dizisi, "Hicazkar Ailesi "" içerisinde değerlendirilmiştir. "
* HİCAZKAR ( Karar Sesi Sol ) : Bazı kaynaklarda Halk Müziğindeki karşılığının "KARA SEVDA AYAĞI " olduğu söylenmektedir." Şeddleri ;
. Hicazkar : Karar Sesi ( Sol )
. Araban : Karar Sesi ( Sol )
. Zirgüleli Hicaz : Karar Sesi ( La )
. Åžedaraban : Karar Sesi ( Re )
. Suzidil : Karar Sesi ( Mi )
. Evcara : Karar Sesi ( # Fa )
. Eski Çargah : Karar Sesi ( Do )
* HİSARBUSELİK ( Karar Sesi La ) : Buselik Dizisinde , Hisar ( # Re ) ile Dik seslerde Zirgüle sesi ( # Sol ) sesi alan "La" kararlı bir dizidir.
* HÜSEYNİ AŞİRAN ( Karar Sesi Mi ) : Hüseyni dizisinin "" Mi "" perdesine Şedd'idir.
* HÃœZZAM ( Karar Sesi Si )
* KARCİĞAR ( Karar Sesi La ) : Karciğar dizisinin halk müziğindeki karşılığı; tizdeki Si Bemol 4 koma ise "TATYAN KEREM AYAĞI", tizdeki Si Bemol 2 koma ise "ENGİN KEREM AYAĞI ' dır."
. KarciÄŸar : Karar Sesi ( La )
. KarciÄŸar AÅŸiran : Karar sesi ( Mi )
. Gülizar : Karar Sesi ( La ) Karciğar Dizisine ek olarak, Mi Bemol ve Mi Naturel Sesi birlikte görülür.
. Nevruz : Karar sesi ( La ) Karciğar dizisinden Mi Bemol sesinin 2 koma olması ile ayrılır.
* KARCİĞAR ZEMZEME ( Karar Sesi La ) : Karciğar Dizisinin Si Bemol kullandığı dizi.
* KÜRDİ ( Karar Sesi La ) : Halk Müziğindeki karşılığı "BOZLAK AYAĞI'dır." Şeddleri ;
. Kürdilihicazkar : Karar Sesi ( Sol )
. Kürdi : Karar Sesi ( La )
. AÅŸkefza : Karar Sesi ( Mi )
. Ferahnüma : Karar Sesi ( Re )
Bozlak Ayağı, oldukça farklı dizileri aynı anda kullanan bir ayaktır.
Genel olarak Kürdi Dizisi'nin seslerini kulansa da, Uşşak - Hüseyni, Karciğar, Saba,
Hicaz ....vs. dizilerinin seslerini de kullanabilmektedir. Hatta bazı Türkülerde, bu dizilerin bir
kaçını bir arada kullanabilmektedir.
Bozlak, sadece bir Ayak değil aynı zamanda bir Tavır ve de aynı zamanda Orta Anadolu ve Torosların bir bölümünün de uzun havalarının genel adıdır.
Bozlak konusunda daha geniş açıklama için " Folklorik Terimler " bölümü içerisinde
"Bozlak" başlığına bakılabilir.
* KÜRDİ ( Si Alterasyonlu ) : ( Karar Sesi La ) Kürdi Dizisinin geçici olarak naturel Si sesi aldığı dizi.
Alterasyon ( Alliteration) : Makamın her hangi bir sesinin geçiçi olarak değişmesi.
* KÜRDİLİHİCAZKAR ( Karar Sesi Sol ) : Kürdi Dizisinin "Sol" perdeisne Şedd'idir.
* MAHUR ( Karar Sesi Sol ) : Çargah dizisinin Sol ( Rast) sesine Şedd'idir.
. Rast : Si bemol ile Fa diyez sesinin komalı kullanıldığı sol kararlı dizi.
. Mahur : Si sesi ile Fa diyez sesinin komasız kullanıldığı sol kararlı dizi.
* MUHALÄ°F ( Karar Sesi Si )
. Segah : Mi sesinin 2 koma ve / veya naturel kullanıldığı Si kararlı dizi.
. Hüzzam : Mi sesinin tam Bemol, Fa sesinin Diyez kullanıldığı Si kararlı dizi.
Elazığ, Urfa, Diyarbakır Yörelerinde; Segah ve Hüzzam dizilerinin birlikte kullanıldığı ( Segah + Hüzzam ) dizi "MUHALİF" olarak isimlendirilmektedir. Bu özellikteki Türküler için Klasik Türk Müziği'nde karşılık gelen bir makam ismi bulamadığımız için "MUHALİF" ismini kullandık.
* MUHAYYERKÃœRDÄ° ( Karar Sesi La )
* NEVESER ( Karar Sesi Sol )
* NEVRUZ ( Karar Sesi La )
* NÄ°HAVENT ( Karar Sesi Sol ) : Dizi olarak Buselik dizisinin Sol perdesine Åžedd'idir.
* NİKRİZ ( Karar Sesi Sol ) : Halk Müziğindeki karşılığ "YANIK KEREM ( YÖRÜK ) AYAĞI ' dır."
* NİŞABUR ( Karar Sesi Si ) : Nişabur ve Nişabürek dizileri, isim benzerliğinden dolayı sık sık karıştırılan dizilerdir.
Nişabur : Si kararlı bir dizidir.
Nişabürek : La kararlı bir dizidir. Rast dizisinin La perdesi üzerine Şedd'idir.
* PENÇGAH ( Karar Sesi Sol ) : Do sesi üzerine transpoze edilirse, Fa # sesi alan bir Çargah dizisi elde edilir.
* RAST ( Karar Sesi Sol ) : Halk müziğindeki karşılığ "YAHYALI KEREM AYAĞI ' dır."
. Rast : Si bemol ile Fa diyez sesinin komalı kullanıldığı sol kararlı dizi.
. Mahur : Si sesi ile Fa diyez sesinin komasız kullanıldığı sol kararlı dizi.
* SABA ( Karar Sesi La ) : Halk Müziğindeki karşılığ "DERBEDER / KALENDERİ AYAĞI ' dır."
* SABA ZEMZEME ( Karar Sesi La ) Saba Dizisindeki Si sesinin tam Bemol kullanıldığı dizi.
* SEGAH ( Karar Sesi Si )
. Segah : Mi sesinin 2 koma bemol ve / veya naturel kullanıldığı dizidir...
. Hüzzam : Segah dizisinde Mi sesinin 4 koma bemol kullanıldığı dizidir...
Elazığ, Urfa, Diyarbakır Yörelerinde; Segah ve Hüzzam Dizilerinin birlikte kullanıldığı (Segah + Hüzzam) dizi "MUHALİF" olarak isimlendirilmektedir.
* SULTANÄ°YEGAH ( Karar Sesi Re ) : Buselik Dizisinin "Re" perdesine Åžedd'idir.
* ŞEDARABAN ( Karar Sesi Re ) : Hicazkar Dizisinin "Re" perdesi üzerine Şedd'idir.
* UŞŞAK - HÜSEYNİ AİLESİ ( Karar Sesi La ) : Halk Müziğindeki karşılığ "KEREM AYAĞI" veya "HÜSEYNİ AYAĞI 'dır." Ancak Kerem Ayağı'nın da farklı dizi ve seyir izleyen ve de farklı isimlendirilen çeşitleri vardır. ( Kerem ( La ), Engin Kerem ( La ), Tatyan Kerem ( La ), Yahyalı Kerem ( Sol ), Yanık Kerem ( Sol ), Kesik Kerem ( Mi ) ... vs. )"
. Uşşak : ( Güçlüsü Re )
. Hüseyni : ( Güçlüsü Mi )
. Gerdaniye : ( Güçlüsü Sol )
. Neva : ( Güçlüsü Re + # Fa )
. Bayati : Uşşak dizisinin "Re" sesiyle başladığı eserler.
. Tahir : Uşşak dizisinin tiz "La" sesiyle başladığı eserler. + Re üzeri Rast vardır.
. Muhayyer : Hüseyni dizisinin tiz "Do" sesiyle başladığı eserler. + Mi üzeri Hüseyni vardır.
. Hüseyni aşiran : ( Hüseyni dizisinin "Mi" perdesi üzerine Şedd'idir )
* ZAVİL ( Karar Sesi Sol ) : Rast arızaları ( Si Bemol 2 koma ) ile seyreden, karara doğru giderken Nikriz arızaları (Do diyez + Si Bemol) alan sol kararlı dizidir. RAST + NİKRİZ diye de düşünülebilir.
* ZİRGÜLELİ HİCAZ ( La ) : Hicazkar Dizisinin "La" perdesi üzerine Şedd'idir. Bazı kaynaklarda Hicaz ailesi içerisinde de gösterilmektedir. Ancak bu çalışmada Hicazkar Ailesi içerinde kullanılmıştır.